Hoe voorkom je dat een jongen het NOS-journaal kaapt? Hoe voorkom je dat de medewerkers van Charlie Hebdo worden neergeschoten? Dat kan wel, als je er vroeg bij bent, nog voor ze zo konden radicaliseren. Een van de vrienden van Tarik Z. zei het al. Hij had op Facebook contact gehad en Tarik had aangegeven dat het niet zo goed ging. De vriend vindt het achteraf jammer dat hij niet heeft doorgevraagd. Vanuit conflicttheorie vind ik het heel begrijpelijk dat hij de opmerking heeft genegeerd. Want wat gebeurt er als mensen escaleren?

Iemand die escaleert bijt zich vast in een onderwerp. Of het nou die hufterige collega van kantoor is, die verschrikkelijke bijna ex of de leider van een politieke partij. Wat voor gedrag vertoont hij en hoe reageren anderen daarop, waardoor de zaak erger wordt?

• Hij praat erover. Voortdurend. Bij ieder feestje, bij iedere vergadering, bij het koffiezetapparaat. Het lijkt wel een soap. Elke dag is er wel iets te melden. In het begin is dat nog interessant, maar als er geen schot in de zaak lijkt te zitten, raak je het beu om steeds weer hetzelfde gejeremieer te horen. Je probeert het onderwerp te vermijden en over iets anders te praten. Dat lukt meestal niet echt of maar heel kort.
• Hij verzamelt informatie: zoekt op internet, vraagt iedereen om advies, vraagt iedereen om een mening. Hij wordt steeds fanatieker. Daar heb je geen zin in. Het is zijn probleem, niet het jouwe, hoe aardig je hem ook vindt. Want het kost zoveel tijd om hem te helpen en je hebt het gevoel dat hij het allemaal wel heel serieus neemt.
• Als je het niet met hem eens bent, wordt hij boos. Dan zit jij in het kamp van de ander, zelfs al ken je die ander niet persoonlijk. Hij gaat jou mijden. Hij gaat alleen nog om met mensen met dezelfde ideeën of hij zondert zich af, omdat niemand hem toch begrijpt. Voor jou is dat makkelijk, want nu hoef je je niet bezig te houden met zijn problemen.
• Hij begint dingen te verzinnen om die ander onschadelijk te maken. Hij probeert jou in te schakelen om mee te doen. Dan gaat het om brieven schrijven of medeondertekenen, over twitteren en bloggen, over doorvertellen aan anderen. Als je niet meedoet, ben je voor de ander. Zelf heb je daar helemaal geen behoefte aan. Je vindt zijn fanatisme lastig worden, hij wil niet luisteren als je probeert andere invalshoeken aan te dragen. Hij gaat op zoek naar anderen die het wel met hem eens zijn en die hem willen helpen.
• Hij voert de dingen uit die hij verzonnen heeft. Eerst nog voorzichtig, maar als er geen gewenste reactie komt, dan gaat hij er vol in. Hij luistert niet als je zegt dat hij te ver gaat. Hij is immers al veel verder en hij heeft zich omringd met mensen die ook doorgeschoten zijn. Samen hebben ze een wereld gebouwd, waarin die ander een monsterachtige vijand is en alleen door hun bestreden kan worden. Jouw mening is niet meer belangrijk. Jij bent niet meer belangrijk. Je wordt bang van zijn fanatisme.
• Hij schiet een ander dood, of legt een bom en sterft zelf ook. Niemand begrijpt hoe hij zo heeft kunnen radicaliseren. Jij eigenlijk ook niet. Hij was toch zo’n aardig iemand, ja een beetje afgesloten van de wereld, een beetje fanatiek, maar toch niet gek?!?

Terwijl hij aan het escaleren was, veranderde er iets in zijn hoofd. Hij was inderdaad die aardige, beleefde, vriendelijke jongen die je kende. Maar in zijn hoofd is de ander een monsterachtige vijand geworden en is hijzelf en zijn vrienden zijn de enigen die de wereld kunnen redden. Daar hebben ze zelfs hun leven voor over.

Wat kun je nou doen om dit escalatieproces te voorkomen of te stoppen? Eigenlijk is dat niets anders dan goed communiceren, maar wel in een vroeg stadium.

• Begin met luisteren naar de verhalen van anderen en luister echt.
• Wees nieuwsgierig naar het verhaal. Probeer te begrijpen wat die ander zegt en bedoelt. Soms is het nodig dat je even samenvat om zeker te zijn dat je het begrepen hebt. Of niet…
• Laat je OMA thuis. O = opvattingen, M = meningen, A = aannames. Als je OMA thuis laat, luister je onbevooroordeeld, oprecht en met aandacht voor wat de ander zegt. Dat is moeilijk, want je vindt er zelf natuurlijk ook iets van. Maar als je wilt voorkomen dat iemand doorschiet, helpt het om oordeelloos te luisteren. Oordeelloos vraagt niet om jezelf weg te cijferen, maar om je aandacht aan de ander en zijn verhaal te geven.
• Als je oordeelloos luistert, zul je merken dat je dingen niet begrijpt en daar kun je nieuwsgierig naar vragen. Hoe je dat doet? Stel je voor dat je in een cartoon zit en dat de eerste gedachten die bij je oppoppen in een tekstballon boven je hoofd te zien zijn. Dat zijn de vragen die je gaat stellen. Omdat jij dingen niet snapt, zal de ander moeten gaan uitleggen en dan komen inconsistenties vanzelf bovendrijven. Als het verhaal niet klopt, merkt die ander dat nu ook.
• Door zo met iemand in gesprek te zijn, bouw je vertrouwen op om tegengas te kunnen geven. Dat heeft iemand die escaleert ontzettend nodig, maar die accepteert hij alleen van mensen die hij vertrouwd en waarvan hij weet dat ze constructief meedenken. Dus vraag ook naar andere mogelijkheden, naar zijn belangen, naar wat hij opgeeft als hij doorgaat op deze manier en wat hij denkt te winnen als hij doorgaat.
• Vaak denken mensen in escalatie dat ze gelijk hebben en ook gelijk zullen krijgen van een rechter. Vraag eens wat ze doen als de rechter een slechte dag heeft en de ander gelijk krijgt. Daarmee dwing je de ander ook na te denken over de andere kant van de zaak.
• Voorkom dat hij eenzaam in zijn hokje blijft en ongemerkt kan radicaliseren. Blijf in gesprek en blijf om uitleg vragen. Jouw vragen corrigeren het denkproces van de ander. Hij kan niet in de slachtofferrol gaan zitten, want hij heeft iemand die hem helpt. Irrationele gedachten worden door het gesprek gecorrigeerd.
• Neem hem mee naar leuke dingen, leidt zijn gedachten af, laat zien dat er in de wereld zoveel meer is, dan dat ene onderwerp waarop hij dreigt vast te komen zitten. Zorg ervoor dat hij nieuwe mensen leert kennen, die anders dan hij tegen de wereld aan kijken. Zo leert hij dat er meer, veel meer waarheden zijn dan de waarheid die hij nu nastreeft.
• Soms kan het helpen als er lotgenoten zijn, die soortgelijke situaties hebben meegemaakt en hun eigen oplossing hebben gevonden. Daardoor ontdekt hij meer mogelijkheden dan in zijn eigen cocon.

Dit zijn allemaal dingen waardoor een te grote mate van escalatie voorkomen wordt. Het is niet erg als iemand boos is, een eigen mening heeft die afwijkt van een ander of als er geruzied wordt. Het is wel erg als het escalatieproces zover doorschiet en er mensen zijn die zo ver gaan, dat er doden vallen.